Obraz Niepokalanego Poczęcia NMP z kościoła św. Wita w Rzymie

Kapituła Generalna obradująca w Rzymie w 2017 roku wprowadziła do ustaw Zgromadzenia następujący paragraf: „Niech współbracia stosują i pielęgnują znaki, które wyrażają i ożywiają ich mariańską tożsamość, między innymi: herb, hasło i hymn Zgromadzenia, zawołanie Immaculata Virginis Mariæ conceptio, sit nobis salus et protectio, szkaplerz i medalik  Niepokalanego Poczęcia NMP, obraz Matki Bożej Niepokalanie Poczętej autorstwa Franciszka Smuglewicza z kościoła św. Wita w Rzymie, antyfona Tota pulchra” D§7[1]

Tak poczyniona wzmianka w cytowanym paragrafie prowokować może pytania o jaki obraz chodzi i jaka jest jego historia oraz związek z naszym Zgromadzeniem, skoro ustawodawca zdecydował o wymienieniu tego właśnie wizerunku spośród wielu przecież innych możliwości. Wobec powyższego warto pokusić się o próbę zebrania w jedną całość wszystkiego co dotychczas udało się ustalić na temat tego – niewątpliwie jednego z najpiękniejszych wyobrażeń Niepokalanego Poczęcia NMP, które powstało z inspiracji i na koszt marianów. Aby to uczynić wypada nam najpierw sięgnąć pamięcią do początków obecności naszej wspólnoty w Wiecznym Mieście…

Kapituła Generalna marianów obradująca w Mariampolu w czerwcu 1776 roku podjęła decyzję wysłania do Rzymu ojców Kandyda Spournego i Jana Niezabitowskiego, wyznaczając im zadanie zajęcia się procesem beatyfikacyjnym o. Papczyńskiego i o. Wyszyńskiego. Mieli oni również na nowo podjąć starania o znalezienie w Rzymie miejsca, gdzie marianie mogliby osiąść na stałe.[1] Wspomniani ojcowie przybyli do Rzymu 11 stycznia 1777 roku i zatrzymali się przez pewien czas w klasztorze franciszkanów na Aracoeli.[2] Ojciec Kandyd natychmiast po przybyciu do Wiecznego Miasta rozpoczął intensywne poszukiwania odpowiedniego miejsca na założenie stałej placówki, która byłaby siedzibą prokuratury generalnej zakonu. Pod koniec 1777 r. dowiedział się  o planach sprzedaży przez cystersów ich klasztoru, do którego przylegał pochodzący z VIII wieku kościół św. Wita. Dnia 23 lutego 1779 roku papież Pius VI w specjalnym breve apostolskim wyraził zgodę na sprzedaż klasztoru marianom, którzy oficjalnie objęli go w posiadanie 14 lipca 1779 roku.[3]

Poprzedni właściciele nieruchomości obecni w konwencie św. Wita ponad 100 lat[5] zadbali, aby wystrój ich kościoła nosił znamiona duchowości cysterskiej i stąd zapewne zdecydowali o umieszczeniu w wielkim ołtarzu obrazu św. Bernarda. Nowi lokatorzy chcieli natomiast nadać wnętrzu świątyni znamiona, które by bardziej odpowiadały ich własnej duchowości i dlatego o. Spourny postanowił zamówić nowy obraz wyobrażający Niepokalane Poczęcie Matki Bożej, aby nim zastąpić ten ze św. Bernardem.[6] W 1780 roku zlecił namalo­wanie obrazu jednemu z rzymskich artystów, którego tożsamości nie znamy. Ten jednak, pomimo przyjęcia zadatku finansowego na zakup materiałów malarskich, z bliżej niewyjaśnionych powodów nie podjął się dzieła.[7] Wówczas to o. Kandyd zwrócił się do mieszkającego w Rzymie polskiego malarza Franciszka Smuglewicza z prośbą czy nie zechciałby wyświadczyć marianom uprzejmość i namalować obraz Maryi Niepokalanie Poczętej do ich  nowo nabytego kościoła.[8] Smuglewicz chętnie przystał na prośbę prokuratora generalnego marianów i w grudniu 1782 roku znacznych rozmiarów płótno, któremu artysta nadał cechy klasycystyczne, zawieszono w głównym ołtarzu kościoła św. Wita w Rzymie. Bezpośrednio nad obrazem  umieszczona została pozłacana tablica z informacją, że ołtarz ten należy do tzw. „uprzywilejowanych wieczyście” na mocy specjalnego dekretu, jaki marianie uzyskali od Stolicy Apostolskiej.[9]

Smuglewicz za swoją pracę otrzymał skromne wynagrodzenie, co skrupulatnie odnotowano w księdze wydatków konwentu rzymskiego wraz z innymi kosztami związanymi z powstaniem obrazu.[10] Z uwagi na ubóstwo rzymskiego klasztoru marianów o. Spourny zabiegał listownie, aby powracającego do ojczyzny artystę, odpowiednio wynagrodził sam przełożony generalny – o. Rajmund Nowicki.[11] Nie wiadomo jednak czy generał marianów uczynił zadość prośbie prokuratora generalnego.

Kapituła Generalna marianów obradująca w Mariampolu w czerwcu 1776 roku podjęła decyzję wysłania do Rzymu ojców Kandyda Spournego i Jana Niezabitowskiego, wyznaczając im zadanie zajęcia się procesem beatyfikacyjnym o. Papczyńskiego i o. Wyszyńskiego. Mieli oni również na nowo podjąć starania o znalezienie w Rzymie miejsca, gdzie marianie mogliby osiąść na stałe.[2] Wspomniani ojcowie przybyli do Rzymu 11 stycznia 1777 roku i zatrzymali się przez pewien czas w klasztorze franciszkanów na Aracoeli.[3] Ojciec Kandyd natychmiast po przybyciu do Wiecznego Miasta rozpoczął intensywne poszukiwania odpowiedniego miejsca na założenie stałej placówki, która byłaby siedzibą prokuratury generalnej zakonu. Pod koniec 1777 r. dowiedział się  o planach sprzedaży przez cystersów ich klasztoru, do którego przylegał pochodzący z VIII wieku kościół św. Wita. Dnia 23 lutego 1779 roku papież Pius VI w specjalnym breve apostolskim wyraził zgodę na sprzedaż klasztoru marianom, którzy oficjalnie objęli go w posiadanie 14 lipca 1779 roku.[4]

Należy tu wspomnieć kim był Franciszek Smuglewicz. Ten polski malarz i rysownik urodził się 6 października 1745 roku w Warszawie. Był synem Łukasza i Reginy z Olesińskich, siostrzenicy malarza Szymona Czechowicza. Starszy brat Franciszka Antoni był także malarzem. Smuglewicz początkowo uczył się w Warszawie u swego ojca, malarza nadwornego króla Augusta III, oraz u Czechowicza. W 1763 roku wyjechał do Rzymu i pozostawał tam przez lat dwadzieścia. Studiował początkowo u Antona von Marona, a później doskonalił swój warsztat malarski w Accademia di San Luca (w 1766 otrzymał I nagrodę na konkursie klementyńskim za rysunek o tematyce biblijnej Ofiara Melchizedeka opatrzony notatką: 1766, Prima Classe. Primo Premio. Francesco Smuglewicz Polacco). Od 1767 roku był już stypendystą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który łożył na edukacje młodego malarza 100 dukatów rocznie. W Rzymie Smuglewicz uzyskał także tytuł doktora filozofii. W 1784 roku wrócił do Polski, a w 1795 roku osiadł na stałe w Wilnie, gdzie na Uniwersytecie Wileńskim objął kierownictwo nowo powstałej Katedry Rysunku i Malarstwa. Umarł w Wilnie 18 września 1807 roku i pochowany został w katakumbach księży misjonarzy na cmentarzu na Rossie. Niestety, miejsce jego pochówku nie zachowało się.[12]

W 1798 roku Napoleon Bonaparte, po zajęciu Wiecznego Miasta nakazał wszystkim obcokrajowcom opuszczenie Rzymu, usuwając tym samym marianów z ich klasztoru przy kościele św. Wita. Marianie niestety nigdy nie powrócili do swojej dawnej posiadłości. Dziś kościół św. Wita służy jako świątynia pomocnicza parafii przy Bazylice Santa Maria Magiore. Można w niej nadal podziwiać wciąż piękny, chociaż wymagający pilnej konserwacji, obraz Niepokalanego Poczęcia autorstwa polskiego malarza z Warszawy, który teraz wisi na bocznej ścianie tego jednonawowego kościoła. W byłym klasztorze marianów mieszczą się obecnie biura parafialne oraz rektorat. Stary i zabytkowy kościół św. Wita wydaje się być poddawany intensywnym zabiegom konserwatorskim pod auspicjami włoskiego departamentu ochrony zabytków kultury, który jest także prawnym opiekunem wszystkich ruchomych dzieł sztuki, jakie kryje ta i wiele innych zabytkowych świątyń w Italii.

Pomimo, że o istnieniu obrazu Maryi Niepokalanej w naszym dawnym kościele św. Wita wiedziało nieliczne grono współbraci – zwłaszcza domu rzymskiego, to jego „odkrycie na nowo” nastąpiło dopiero w latach 90. ubiegłego stulecia. W 1992 roku marianie z prowincji św. Stanisława Kostki w USA zamówili wykonanie profesjonalnej fotografii obrazu, co umożliwiło jego promocję w różnorakich mediach – rzec można na skalę masową.

Trzeba na koniec wspomnieć z ubolewaniem, że niektóre współczesne włoskie publikacje i przekazy internetowe, mylnie przypisują autorstwo „naszego” malowidła żyjącemu w latach 1809-1890 Pietro Gagliardi (sic!).[13]

Andrzej R. Mączyński MIC

[1] Konstytucje i Dyrektorium Zgromadzenia Księży Marianów Niepokalanego Poczęcia NMP, Editio Typica, Kuria Generalna Księży Marianów, Rzym 2018, s.175.

[2]  Boleslaus A. Jakimowicz, MIC, Andrew R. Mączyński, MIC, A Cloud of Witnesses – Marians Across the Centuries, Second revised and expanded edition, Stockbridge 2016, s.77-81.

[3] J. Kosmowski MIC, Marianie 1670 – 1788; Od pustelni do ewangelizacji, Warszawa 2020, s.360.

[4] Boleslaus A. Jakimowicz, MIC, Andrew R. Mączyński, MIC, A Cloud of Witnesses – Marians Across the Centuries, Stockbridge 2016, s.77-81.

[5] Kopia listu Czcigodnego ojca Jana Niezabitowskiego, z Rzymu, z dnia 13 lutego 1779, do Czcigodnego Ojca Generała w Polsce, [w:] Protocollum Romanarum 1782.

[6] Kopia listu ojca Kandyda Spournego, licencjata świętej teologii, z Rzymu, z dnia 19 lipca 1783 roku, wysłanego do Wielce Czcigodnego Izydora Taudta, ojca zakonu, do Warszawy, [w:] Protocollum Romanarum 1782.

[7] Por. Expensa przez x. Kandyda w Rzymie (…) [w:] Akta luźne dotyczące beatyfikacji o. St. Papczyńskiego, Teczka Trzecia, APS 7, Archiwum Archidiecezji Poznańskiej [kopia fot. w Archiwum Generalnym Księży Marianów w Rzymie, b. sygn.], k. 29.

[8] Kopia listu ojca Kandyda Spournego, licencjata świętej teologii, z Rzymu, z dnia 19 lipca 1783 roku, wysłanego do Wielce Czcigodnego Izydora Taudta, ojca zakonu, do Warszawy, [w:] Protocollum Romanarum 1782.

[9] Tamże. Por. także  Expensa przez x. Kandyda w Rzymie (…) [w:] Akta luźne dotyczące beatyfikacji o. St. Papczyńskiego, Teczka Trzecia, APS 7, Archiwum Archidiecezji Poznańskiej [kopia fot. w Archiwum Generalnym Księży Marianów w Rzymie, b. sygn.], k. 43.

[10] Por. Expensa przez x. Kandyda w Rzymie (…) [w:] Akta luźne dotyczące beatyfikacji o. St. Papczyńskiego, Teczka Trzecia, APS 7, Archiwum Archidiecezji Poznańskiej [kopia fot. w Archiwum Generalnym Księży Marianów w Rzymie, b. sygn.], k. 29,38.

[11] Kopie listów Wielce Czcigodnego ojca Kandyda Spournego do Wielce Czcigodnego ojca Izydora Taudta, ojca zakonu, wysłanych z Rzymu, 28 czerwca oraz 19 lipca 1783 roku, [w:] Protocollum Romanarum 1782.

[12] K. Załęski, Franciszek Smuglewicz, [w:] W kręgu wileńskiego klasycyzmu, kat. wyst. Muzeum Narodowe w Warszawie 2000, s. 559-561; http://encyklopedia.naukowy.pl/Franciszek_Smuglewicz (dostęp: 19.01.2021); http://zpl.lt/2017/04/wilnem-zyciorysie-2-7/ (dostęp: 19.01.2021); http://www.polskipetersburg.pl/hasla/smuglewicz-szmuglewicz-franciszek (dostęp: 19.01.2021).

[13] Churches of Rome WIKI, Santi Vito e Modesto, https://romanchurches.fandom.com/wiki/Santi_Vito_e_Modesto#Interior (dostęp: 19.01.2021).