Herb Marianów

Nowa wersja herbu Zgromadzenia Księży Marianów przygotowana w związku z 100. jubileuszem odnowy i reformy Zgromadzenia

Przeczytaj Komentarz Heraldyczny:
po polsku, po angielsku, i po portugalsku PDF
po polsku, po angielsku, i po portugalsku flipbook

POCZĄTKI
Od wielu stuleci istniało zapotrzebowanie na pewien znak, z którym dana wspólnota mogłaby się identyfikować, a który jednocześnie symbolizowałby ją w stosunkach zewnętrznych. Funkcje takie doskonale spełniał wizerunek napieczętny. Wszak pieczęć to znak rozpoznawczy nie tylko określonych osób, ale także różnych grup, wspólnot i zrzeszeń. Wizerunki pieczęci w pewnym stopniu zestawiać można z herbami, gdyż pełnią podobne funkcje: są symbolami własnościowo-rozpoznawczymi danej osoby lub wspólnoty. Jednocześnie stanowią one świadectwo jej życia duchowego, w którym odcisnęła się mocno indywidualność grupy, jej przesłanie i charyzmat. Pieczęć wyciśnięta za pomocą twardego stempla w odpowiedniej masie plastycznej lub farbie, pełni rolę świadectwa wiarygodności i mocy prawnej, wykładnika woli jej właściciela, jak również środka kontrolującego i zabezpieczającego nienaruszalność zamkniętego nią pisma lub przedmiotu.

Od samego początku istnienia Zgromadzenia Księży Marianów jego założyciel i pierwszy przełożony generalny św. Stanisław Papczyński dostrzegał potrzebę posiadania pieczęci. Było to niezbędne w celu zabezpieczenia prawomocności dokumentów przedstawianych władzom kościelnym i cywilnym do zatwierdzenia Instytutu i jego reguły oraz dla przyjmowania nowych fundacji.

W biografii Ojca Założyciela, napisanej w 1. poł. XVIII wieku przez czcigodnego sługę Bożego o. Kazimierza Wyszyńskiego podane są następujące detale dotyczące genezy pierwszej pieczęci Zgromadzenia oraz dokonanych w niej zmian. Przytoczmy je w całości, zwłaszcza wobec faktu, że zachowany do naszych czasów wizerunek napieczętny pierwszego mariańskiego godła, jest niestety dosyć mało czytelny.

Wydaje się, że Czcigodny Sługa Boży Ojciec Stanisław od Jezusa i Maryi wszystko to [prześladowania] przewidywał, zakładając w tym miejscu Zgromadzenie i jego pierwsze fundamenty. Miejsce to nazwano »Arka Noego«, jakby dla ochrony od potopu piekielnych prześladowań. I chociaż Zgromadzenie zostało założone pod tytułem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, to jednak [Założyciel] chciał najpierw swój zakon ubezpieczyć pieczęcią gołębicy trzymającej zieloną gałązkę, wyrażając [w ten sposób] nadzieję przetrwania niebezpieczeństw. Jak niegdyś w arce Noego uratowało się tylko osiem osób, tak pozostających w tym Zgromadzeniu ośmiu zakonników uratowało Zgromadzenie przed zatopieniem. Dzięki opiece i życzliwości Najwyższego Pasterza Innocentego XIII, który ten Instytut na nowo potwierdził, ustąpił cały potok prześladowań. Pieczęć gołębicy została zamieniona na pieczęć wizerunku Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, i taka jest używana obecnie.

(Stróż duchowego dziedzictwa marianów,
Warszawa-Stockbridge 2004, s.134, nr 109)

Gołębica z gałązką oliwną w dziobie na pieczęci św. Ojca Założyciela. Odcisk pochodzi z Protocollum Ordinis Beatæ Mariæ Virginis Immaculatæ Conceptionis z 1705 r. Napis w otoku brzmi: Congregatio Immaculatæ Conceptionis Beatissimæ Virginis Mariæ Clericorum Marianorum Defunctis Suffragantium

Graficzna rekonstrukcja pierwszej pieczęci Zgromadzenia zaprojektowanej przez św. Ojca Założyciela

Z przekazów historycznych i zachowanych odcisków napieczętnych wiemy, że w 1731 roku istniały dwie pieczęcie zakonu: mała i duża (obydwie kształtu owalnego o wymiarach: 28×25 mm i 35×30 mm [por. J. Bukowicz MIC, “Wprowadzenie”, w: Album zmarłych ojców i braci Zgromadzenia Księży Marianów, Warszawa 1990, s. 1]). Wszystkie listy przełożonych generalnych zawierały, oprócz ich podpisów, także pieczęć zakonu. Większa pieczęć nosiła w otoku tytuł: SIGILLUM MAIUS ORDINIS IMMACULATÆ CONCEPTIONIS B.V. MARIÆ. Na mniejszej natomiast wyryty był napis: SIGILLUM ORDINIS IMMAC. CONCEPT. B.V. MARIÆ. Poza tym każdemu klasztorowi zlecono uzyskać pieczęć z napisem wymieniającym nazwę klasztoru i wezwanie kościoła (por. S.M. Sydry MIC, Organizacja Zgromadzenia Księży Marianów w XVIII wieku, Stockbridge 2002, s. 109). Jak zatem wynika z powyższego, już wkrótce po powstaniu Zgromadzenie Księży Marianów przyjęło za swój znak postać Najświętszej Maryi Panny Niepokalanej. Od objęcia w 1722 roku zwierzchnictwa nad zakonem przez o. Andrzeja od św. Mateusza Deszpota i zatwierdzenia przez papieża Innocentego XIII w 1723 roku ustaw mariańskich – jest to do dziś nieprzerwanie godło zakonu.

Wielka Pieczęć (Sigillum Maius) Zakonu Marianów z I poł. XVIII w.

Mała Pieczęć (Sigillum Minor) Zakonu Marianów z I. poł. XVIII w.

Pieczęć, którą o. Wyszyński zabrał ze sobą w podróż do Portugalii w 1754 r.

Pieczęć przełożonego klasztoru marianów w Raśnie z 1815 r.

Pieczęć Zgromadzenia przedstawiała wizerunek Matki Bożej Niepokalanej z kwiatem lilii w prawej dłoni, miażdżącej stopą głowę węża. Głowę Matki Bożej otaczało 10 lub 12 gwiazd (10 być może nawiązuje do Reguły dziesięciu cnót ewangelicznych NMP, na którą marianie składali wówczas śluby zakonne). Postać Najświętszej Maryi Panny otaczała promienista aureola. Warto tu dodać, że pieczęć zakonu u dawnych marianów była symbolem władzy przełożonego generalnego. Każdorazowy generał ustępując z urzędu, przekazywał swojemu następcy w publicznym akcie pieczęć Instytutu, która dumnie nosiła w swoim otoku inskrypcję: sigillum maius ordinis – czyli wielka pieczęć zakonu.

Oprócz kilku nieistotnych detali powyższy opis odzwierciedlają odciski (tzw. opłatkowe) 4. osiemnastowiecznych pieczęci mariańskich zachowane do naszych czasów. Zakon używał takiej pieczęci aż do początku XX stulecia, czyli do chwili jego odnowy i reformy dokonanej przez bł. abp. Jerzego Matulaitisa-Matulewicza. Świadczy o tym odcisk pieczęci, która widnieje na liście skierowanym 7 sierpnia 1910 roku do Stolicy Apostolskiej przez o. Wincentego Sękowskiego. We wspomnianym piśmie o. Sękowski prosi o ponowne zatwierdzenie Zgromadzenia oraz jego odnowionych Konstytucji.

Odcisk pieczęci, który widnieje na liście skierowanym
7 sierpnia 1910 roku do Stolicy Apostolskiej przez
o. Wincentego Sękowskiego

Odcisk pieczęci zamieszczonych obok, wytłoczony metodą opłatkową. Pochodzi z akt tzw. kapituły trzyletniej, która miała miejsce w Mariampolu we wrześniu 1838 r.

Ta sama pieczęć na protokóle z elekcji bł. Jerzego Matulewicza na generała Zgromadzenia
14 lipca 1911 roku

Odcisk pierwszej pieczęci, którą zaczęto posługiwać się w odnowionym Zgromadzeniu, który widnieje na protokóle z kapituły generalnej odbytej w Gdańsku w 1923 roku

Pieczęć mariańskiego domu zakonnego na Warszawskich Bielanach umieszczona na dokumencie z listopada 1923 roku

W ODNOWIONYM ZGROMADZENIU

Pierwszy oficjalny dokument odnowionego Zgromadzenia sygnowany jest pieczęcią, którą używał o. generał Sękowski. Jest nim krótki protokół (oryginał znajduje się obecnie w archiwum Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego w Rzymie) sporządzony po wyborze ks. Jerzego Matulewicza na przełożonego generalnego podczas pierwszej kapituły generalnej odnowionych marianów. Kapituła ta miała miejsce w Gelgaudiškis na Litwie 14 lipca 1911 roku – trzy miesiące po śmierci o. Sękowskiego. Uczestniczyli w niej: ks. J. Matulewicz, ks. F. Buczys i ks. J. Totoraitis. Tak więc według wszelkiego prawdopodobieństwa pomiędzy nielicznymi rzeczami, które pozostawił po sobie ostatni generał dawnych marianów była też pieczęć. Zapewne sporządzona była z mosiądzu o czym zdaje się świadczyć bliższa analiza okrągłego odcisku napieczętnego o średnicy 5 cm. Jest on negatywem tłoka służącego do wyciskania w laku, który (jak można domniemywać z braku tego ostatniego) odciśnięto na wspomnianym wyżej protokole za pomocą niebieskiego tuszu. Szczęśliwie zachował się też inny, wcześniejszy odcisk tejże pieczęci, wykonany metodą opłatkową. Znajdujemy go w aktach tzw. kapituły trzyletniej, która miała miejsce w Mariampolu we wrześniu 1838 roku. W otoku pieczęci widnieje łaciński napis: SIG: MAIUS: ORD: CC•REGL: MARIANORUM•SUB•TIT: IMMTÆ•CONCEPT: B.V. MARIÆ:
Analizując treść napisu łatwo można skonkludować, że pieczęć owa musiała powstać krótko po roku 1786, kiedy to Stolica Apostolska ponownie zatwierdziła marianów, a w Konstytucjach zakonu pojawiła się nieco zmieniona nazwa Instytutu, którą wiernie powiela inskrypcja w otoku pieczęci.

Nieznane są bliżej losy tej pieczęci, nie ma jej także w archiwach Zgromadzenia. Faktem natomiast wartym podkreślenia jest to, że kolejny ważny akt prawny wspólnoty – protokół z kapituły generalnej w Gdańsku, odbytej pod przewodnictwem o. Odnowiciela w dniach 16-19 lipca 1923 roku, opatrzony jest pieczęcią, która swoim wyglądem i treścią inskrypcji w otoku, wyraźnie nawiązuje do tej, którą pozostawił odnowionym marianom o. Wincenty Sękowski. Podobnie jest z wizerunkiem Maryi Niepokalanej zamieszczonym w Konstytucjach Zgromadzenia wydanych w 1930 roku oraz pieczęciami używanymi przez przełożonych generalnych – bezpośrednich następców bł. Odnowiciela.

Trzeba też zaznaczyć, że marianie po przybyciu do USA w 1913 roku, od samego początku posługiwali się pieczęciami sporządzonymi na wzór tej którą używał o. Sękowski (por. ilustracje zamieszczone w tekście).

Wszystkie te fakty świadczą o wyraźnej woli odnowionego Zgromadzenia do utrwalenia wzoru godła napieczętnego używanego przez ostatnich generałów z okresu przed odnową Instytutu.

Kolejne pokolenia odrodzonych marianów kontynuowały używanie dawnego wzoru pieczęci. Z wyjątkiem krótkiego okresu pewnej swobody przedstawiania Niepokalanej na pieczęci Zgromadzenia (zwłaszcza w Polsce), jest ona nadal w swej zasadniczej koncepcji graficznej stosunkowo wiernym odbiciem wizerunku, którym posługiwano się w ubiegłych stuleciach. Postać Maryi na współczesnych pieczęciach mariańskich otoczona jest zwykle promienistą aureolą, w prawej ręce trzyma Ona kwiat lilii, a stopą depcze węża. Wieniec z 12 gwiazd otacza Jej głowę. Prawo odnowionego Zgromadzenia w sposób następujący określa symbolizm godła mariańskiego:

Pieczęć Zgromadzenia, której używają przełożeni oraz inni urzędnicy Zgromadzenia, ma wizerunek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanej z lilią w prawej dłoni, depczącej stopą głowę węża, z napisem w otoku wymieniającym tytuł odnośnego urzędu.

(Dyrektorium Zgromadzenia Księży Marianów, § 181)

Pieczęć Zgromadzenia Księży Marianów umieszczona na dokumencie, podpisanym przez bł. Jerzego Matulaitisa-Matulewicza w dniu 14 kwietnia 1922 roku w Wilnie

Godło marianów – wizerunek Niepokalanego Poczęcia NMP widniejący na stronie tytułowej Konstytucji odnowionego Zgromadzenia, wydanych drukiem w roku 1930

Pięczęć Kurii Prowincjalnej prowincji polskiej używana w latach 60. XX wieku

Jedna z pieczęci używanych przez przełożonego nieistniejącej już prowincji św. Stanisława Kostki w USA.

Wizerunek Matki Boźej Niepokalanej z okładki amerykańskiego wydania Statutów Stowarzyszenia Pomocników Mariańskich

Pieczęć przełożonego generalnego o. Franciszka Bučysa, 1931 rok

Pieczęć przełożonego prowincji amerykańskiej z roku 1943

Pieczęć przełożonego domu łotewskiego Księży Marianów w Chicago używana w 2. pol. XX wieku

Wielka Pieczęć Zgromadzenia Księży Marianów widniejąca na oficjalnym dokumencie wystawionym przez przełożonego generalnego o. Franciszka Bučysa w dniu 18 maja 1948 roku

Sigillum Maius – Wielka Pieczęć Zgromadzenia Księży Marianów odciśnięta na dokumencie wystawionym przez sekretarza prowincji amerykańskiej
Księży Marianów w dniu 12 lipca 1944 roku

Sigillum Maius odnowionego Zgromadzenia, oparta na wzorze zaginionej obecnie pieczęci Zakonu Marianów z końca XVIII w., którą pozostawił po sobie o. Wincenty Sękowski. Tłok pieczęci, której odcisk widnieje powyżej, znajduje się obecnie w posiadaniu archiwum amerykańskiej prowincji Zgromadzenia.

Pieczęć „korporacyjna” Zgromadzenia Księży Marianów w USA

W dzisiejszej rzeczywistości, wymagającej obecności Zgromadzenia w różnorakich środkach masowego przekazu, zaistniała potrzeba stworzenia jednolitej formy emblematu – czy jak ktoś woli – herbu, który stałby się przejrzystym i zwięzłym ikonograficznym symbolem Zgromadzenia, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz wspólnoty. Dlatego też Kapituła Generalna z 1999 roku uchwaliła następującą deklarację:

Kapituła Generalna powodowana troską o osiągnięcie większej jedności w Zgromadzeniu oraz idąc za przykładem innych zakonów, dostrzega potrzebę ustalenia symbolu graficznego, służącego łatwej identyfikacji Zgromadzenia na zewnątrz. Symbol taki istnieje i używany jest z pożytkiem od wielu już lat we wszystkich niemal prowincjach Zgromadzenia. Łączy on w sobie w soborowym duchu starodawny symbol wspólnoty mariańskiej, którym jest wizerunek Najświętszej Maryi Panny Niepokalanej, z hasłem Zgromadzenia nadanym mu przez bł. Odnowiciela. Godło to wyraża w zwięzłej formie ikonograficzno-słownej charakter naszego Zgromadzenia: charyzmat, misję i główne rysy.

Maryjny rys godła mariańskiego symbolizuje na nim postać Niepokalanej umieszczona na tarczy. Natomiast napis na szarfie (pod tarczą) Pro Christo et Ecclesia z jednej strony łączy się z działalnością bł. abp. Jerzego, a z drugiej nawiązuje do VIII rozdziału soborowej Konstytucji dogmatycznej o Kościele zatytułowanego Błogosławiona Maryja Dziewica Boża Rodzicielka w tajemnicy Chrystusa i Kościoła.

Kapituła Generalna zatem, pragnąc zalegalizować istniejącą praktykę, postanawia zezwolić na wprowadzenie do użytku w całym Zgromadzeniu symbolu/godła, według opisanego wyżej wzoru. Kapituła zezwala jednocześnie współbraciom na posługiwanie się nim (papiery listowe Zgromadzenia, publikacje itp.) w celu reprezentowania i identyfikacji Zgromadzenia na zewnątrz (K 13, D 194).

(Deklaracja nr 1 Kapituły Generalnej Zgromadzenia Księży Marianów z 1999 roku)

© Rosita Bartoszewska, artysta plastyk z Warszawy, była autorką wizerunku Matki Bożej Niepokalanej użytego jako godło w powyższym herbie. Wizerunek ten powstał z okazji obchodów 300. Zgromadzenia. Projekt tarczy i wstęgi z mottem, które dopełniają całości herbu, są autorstwa ks. Leszka Czeluśniaka MIC i Williama Sosy z USA.

Ustanowienie jednolitego emblematu mariańskiego, mającego formę herbu, stworzyło doskonałą okazję, aby „zaprezentować światu” hasło Zgromadzenia: Pro Christo et Ecclesia (Za Chrystusa i Kościół), nadane marianom przez bł. Odnowiciela. Hasło to określa działania podejmowane przez Zgromadzenie w ciągu ostatniego stulecia jego istnienia.

Wyrzeźbiony w drzewie herb mariański eksponowany w Narodowym Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Stockbridge, w stanie Massachusetts (USA)

Owocem obchodzonego w 2009 roku jubileuszu 100-lecia odnowy i reformy Zgromadzenia była inicjatywa profesjonalnego opracowania znaku graficznego Zgromadzenia, zgodnie z Deklaracją Kapituły Generalnej z 1999 roku. Zadanie to powierzono p. Tomaszowi Steiferowi (1955-2015), gdańskiemu artyście plastykowi, a jednocześnie historykowi sztuki i członkowi-założycielowi Polskiego Towarzystwa Heraldycznego.

Jednym z głównych motywów tego przedsięwzięcia była chęć stworzenia graficznego symbolu wspólnoty, który jeszcze wyraziściej łączyłby w swej ekspresji stare godło marianów, używane w pierwszych wiekach istnienia Instytutu, z hasłem nadanym odnowionemu Zgromadzeniu przez bł. abp. Jerzego Matulaitisa-Matulewicza.

Herb, który powstał, jest zaprojektowany zgodnie z powszechnie obowiązującymi zasadami heraldyki. Na tarczy herbowej postać Maryi, której graficzny układ symbolicznie wskazuje, iż jest brzemienną, stanowi kopię wyobrażenia zastosowanego na jednej z XVIII-wiecznych pieczęci mariańskich. Sam herb nawiązuje do stylistyki baroku, czyli okresu, w którym powstało Zgromadzenie.

Nowy herb został zatwierdzony do użytku w całym Zgromadzeniu dekretem Przełożonego generalnego o. Jana M. Rokosza MIC, 3 listopada 2009 roku. Czytamy w nim m.in.: „(…) Po przeprowadzeniu konsultacji z wieloma współbraćmi, oraz po otrzymaniu zgody rady generalnej na sesji w dniu 2 października 2009 r., zatwierdzam załączony do tego dekretu wzór herbu, jako oficjalnie obowiązujący znak graficzny Zgromadzenia Księży Marianów i polecam, aby odtąd posługiwano się nim na pieczęciach, papierach listowych i w publikacjach z zachowaniem odpowiedniego prawa. (…)” . (Zobacz tekst dekretu)

Kapituła Generalna z 2017 r. zamieściła w §15 Konstytucji Zgromadzenia szczegółowy opis herbu:

Zgodnie z tradycją herb Zgromadzenia tworzy barokowa tarcza z wyobrażeniem Maryi Niepokalanie Poczętej stojącej na półksiężycu, która w prawej dłoni trzyma gałązkę lilii, a stopą depcze głowę węża. Głowę Maryi otacza dwanaście gwiazd, całą zaś postać otaczają promienie w kształcie mandorli. Tarcza jest zwieńczona wstęgą, na której widnieje hasło Zgromadzenia.

Ojcowie i bracia kapitulni zastrzegli także wszelkie ewentualne zmiany herbu bezpośredniej decyzji kapituł generalnych:

Wzór i opis herbu przechowywany jest w archiwum Kurii Generalnej i chroniony jest prawem. Zmiana herbu należy do Kapituły Generalnej po uzyskaniu większości kwalifikowanej (2/3 głosów).

(Dyrektorium Zgromadzenia Księży Marianów, § 2)

oprac. Andrzej R. Mączyński MIC