ks. Pranas Račiunas (1919-1997)

Urodził się 28 III 1919 r. w Mariampolu; tam też ukończył gimnazjum księży marianów. W 1936 r. wstąpił do Zgromadzenia Księży Marianów. W latach 1938-1940 studiował filozofię w mariańskim domu studiów w Kownie. 15 VIII 1940 r. złożył śluby wieczyste i przez następne cztery lata studiował teologię w Kownie. Święcenia kapłańskie otrzymał w roku 1943. W 1944 r. ukończył studia w Kownie, uzyskując licencjat z prawa kanonicznego.

Pełnił służbę duszpasterską w Oranach (Varėna), Poniewieżu, Kownie. W Poniewieżu przygotowywał konferencje religijne dla uczniów gimnazjum i studentów seminarium nauczycielskiego; w Kownie kościół, gdzie odprawiał nabożeństwa, był tłumnie odwiedzany przez młodzież.

Wiosną 1947 r., na polecenie władz kościelnych, spotkał się w Moskwie z kapelanem ambasady USA i jedynym księdzem działającego w Moskwie kościoła katolickiego, Antonio Laberge (ksiądz pochodzenia francuskiego, przybyły do Moskwy w październiku 1945 r., by zmienić na stanowisku ks. Leopolda Brauna; w styczniu 1949 r. jako „szpieg Watykanu i USA” wydalony z ZSRR), którego poinformował o trudnościach Kościoła na okupowanej przez Sowietów Litwie. Prosił o pośrednictwo w sprawie uzyskania zgody papieża na wyświęcenie nowych biskupów. Działania Račiunasa przyciągnęły wkrótce uwagę organów bezpieczeństwa. Od początku 1948 r. był intensywnie śledzony, wszczęto sprawę agenturalno-śledczą pod kryptonimem „Zakat” (zachód słońca), którą objęto także jego najbliższe otoczenie. W 1949 r. odrzucił żądanie pełnomocnika do spraw religii w Litewskiej SRR, który domagał się by Račiunas dobrowolnie porzucił zgromadzenie. Zabroniono mu posługi kapłańskiej w kościołach. Pełnił służbę w podziemiu.

W czerwcu 1949 r. został aresztowany i osadzony w areszcie urzędy bezpieczeństwa na Łukiszkach. Śledztwo z torturami trwało pół roku, a przesłuchiwano go w tym czasie 45 razy. Jako „agent Watykanu” został skazany na 25 lat łagrów. Wyrok odbywał w Workucie, w Ozierłagu (obw. irkucki) i obozach mordwińskich.

Na początku odwilży politycznej po śmierci Stalina komisja Prezydium Rady Najwyższej ZSRR skróciła wyrok do 10 lat, jednak w 1958 r. decyzja ta, wskutek interwencji KGB, została anulowana. Według KGB Račiunas „nie zresocjalizował się” w obozie: kontynuuje działalność religijną, pisze „szkodliwe ideologicznie” prace teologiczne. Według oświadczenia śledczego KGB Litewskiej SRR, który w 1963 r. zapoznał się ze sprawą, Račiunas napisał w obozie 6 tomów tekstów religijnych i przesłał je na Litwę. Został zwolniony – dzięki wstawiennictwu znanej moskiewskiej dziennikarki Olgi Czajkowskiej – w 1965 r., jako ostatni z duchownych zesłanych do łagrów w latach 40.

Na żądanie władz kierowano go do pracy duszpasterskiej w najodleglejszych zakątkach diecezji wyłkowyskiej — w Gerdašiai i Paluobiai. Mimo to aktywnie włączył się w życie Kościoła: pisał prace służące formacji duchowej księży i zakonników, uczestniczył w zebraniach duchowieństwa diecezji, na których omawiano problemy walki o prawa wierzących i kwestie wydawnictw podziemnych. W związku z tym stale pozostawał pod obserwacją KGB; w dokumentach operacyjnych nadano mu kryptonim „Propowiednik” (Kaznodzieja).

Według świadectwa Sigitasa Tamkevičiusa na jednym ze spotkań księży diecezji wyłkowyskiej Račiunas zaproponował, by wznowić wydawanie pisma „Aušra”, zasłużonego dla sprawy litewskiej w XIX w., i nadać mu ogólnonarodowy, a nie tylko kościelny charakter. Napisał artykuł wstępny do pierwszego numeru, który ukazał się w listopadzie 1975 r. Zamieszczono tam również tekst upamiętniający setną rocznicę śmierci biskupa Motiejusa Valančiusa.

Podpisywał petycje i oświadczenia duchownych, kierowane do instancji państwowych; opublikował w „Kronice Kościoła Katolickiego na Litwie” kilka własnych apeli. 20 III 1974 r. skierował do wykładowcy Uniwersytetu Wileńskiego A. Augasa list otwarty, w którym zdementował oszczerstwa na swój temat. Augas w swojej publikacji zarzucał Račiunasowi zbieranie w latach powojennych na zlecenie kardynała Montiniego (późniejszego papieża Pawła VI) danych wywiadowczych na temat Armii Radzieckiej. Na początku 1977 r. władze rejonowe w Szakach (Šakiai) zażądały wyjaśnień, na jakiej podstawie Račiunas, nie posiadający oficjalnego zezwolenia na pracę duszpasterską, odprawia nabożeństwa w kościele. W odpowiedzi ks. Račiunas powołał się na obowiązujące radzieckie przepisy prawne, wskazujące na bezzasadność tych zarzutów.

Współpracownicy nie zawsze pozytywnie go oceniali. Widoczne było to szczególnie po jego podróży w 1979 r. do USA, gdzie odwiedził chorą matkę. W drodze powrotnej został przyjęty przez Jana Pawła II. Pojawiły się podejrzenia o zbyt ścisłą współpracę z władzą radziecką, który wzmocnił wywiad, opublikowany jesienią 1982 r. w komunistycznej gazecie amerykańskich Litwinów „Laisve”, w którym to całkowicie pominął problemy stojące przed Kościołem na Litwie. Wywiad tego rodzaju był ceną, jaką musiał zapłacić za prawo do czasowego wyjazdu z kraju.

Ks. Račiunas kontynuował pracę duszpasterską, wychodzącą często poza wąskie ramy określone przez Sowietów. Na początku 1984 r. komisja administracyjna rejonu Olita (Alytus) ukarała go grzywną w wysokości 10 rubli za urządzenie na dziedzińcu kościoła uroczystości noworocznej dla dzieci. W latach 70. i 80. kierował podziemnym kształceniem księży we wspólnocie marianów. Zajmował się przygotowaniem kleryków. W parafiach, w których służył, pracowali księża nie posiadający zezwolenia na pracę duszpasterską – Ričardas Repšys, Jonas Boruta i inni.

Od 1988 r. aktywnie uczestniczył w procesie odrodzenia narodowego Litwy. W roku 1989 r. został proboszczem parafii Alytus. W 1991 r. był proboszczem kościoła św. Ludwika w Moskwie na Małej Łubiance. Niemal od powrotu z Syberii (1967-1989) był wiceprowincjałem, a w latach 1989–1996 prowincjałem marianów na Litwie.

Trzeba w tym miejscu wspomnieć, że tylko dwa zakony na Litwie – jezuici i marianie prowadzili podziemną działalność. Posiadały one swe struktury organizacyjne: przełożonych, tajną rekrutację, składanie i odnawianie ślubów. Obydwa zakony stworzyły także system podziemnego seminarium duchownego, w którym ze strony jezuitów przełożonym był o. Antoni Šeškevičius, a ze strony marianów właśnie ks. Račiunas, który troszczył się i pozyskiwał nowe powołania do zgromadzenia. Opracował on nawet praktyczny podręcznik życia wewnętrznego w ośmiu tomikach dla tajnych alumnów oraz osób zakonnych pt. „Kultura duszy”. Opracował także biografie biskupów od chrztu Litwy, których nie zdążył jednak opublikować. Publikował w prasie. Zmarł na raka w klinice kowieńskiej 24 VIII 1997 r. Został pochowany w Kownie.

Polskojęzyczna publikacja nt. osoby ks. Pranasa Račiunasa:

• Bukowicz J., Račiunas Franciszek (Pranas) (1919-1997), w: tegoż, Świadkowie wiary. Marianie prześladowani przez hitleryzm i komunizm, Warszawa 2001, s. 217-254.